Omonatlar tarixi ibodatxonalardagi ilk don omborlaridan to zamonaviy fintex xizmatlarigacha — ming yillarni o‘z ichiga oladi. Ushbu maqolada Bobil shahrining birinchi bankiri kim bo‘lgani, foiz stavkalari qanday paydo bo‘lgani, Medichi banklari moliyaviy dunyoni nima uchun o‘zgartirganini va XX asr inqirozlari omonatlarni sug‘urtalashga qanday olib kelgani haqida gaplashamiz.
Lombarddagi savdo-sotiq. Kocharelli risolasi, taxminan 1330-yil. London, Britaniya kutubxonasi, 27695-sonli qo‘lyozma, 7-asr.
Вobil: ilk foizlar
Miloddan avvalgi VI asrda bobilliklar o‘z boyliklari — don va qimmatbaho buyumlarni ibodatxonalarda saqlashgan. Ibodatxonalar xalqning e’tiqodi tufayli talon-taroj qilinmagan, buning ustiga ular yaxshi qo‘riqlangan. Shunday qilib, zamonaviy banklar va omonatlarning dastlabki ko‘rinishlari paydo bo‘la boshlagan.
Omonatchilarning saqlagan boyliklariga foiz berilgan. Agar don topshirisha, kelishilgan muddatda ibodatxonaga topshirishganidan ozgina ko‘proq miqdorda qaytarib olishgan.
Iskandarning Bobilga kirishi, 1664-yil, Sharl Lebren.
Bobilning birinchi bankiri Nabu-ahhe-iddin bo‘lib, u Egibi bankini yaratgan. U yillik 13,3 foiz bilan kumush ko‘rinishida kredit bergan, xurmo va arpaga esa (garovsiz va kafillarsiz) 40 foizlik stavkada qarz bergan. Bobil savdogarlaridan biri Nabu-ahhe-iddinga 3 kg kumushni ishonib topshirgan — bu Egibi bankidagi eng katta omonat edi.
Qadimgi Rimda pulni qanday saqlashgan
Rimda bundan ikki ming yil avval ham omonatlar bor edi. Rim qonunchiligida «depositum» so‘zi saqlash shartnomasini anglatardi. Odamlar o‘z pulini yoki qimmatbaho buyumlarini mahalliy sarroflar — argentariylarga ishonib topshirib, evaziga tilxat olishardi.
Qadimgi Sharqning chek daftarchalari
Buyuk Ipak yo‘li Xitoy, O‘rta Osiyo, Fors va Yevropani bog‘laydigan savdo yo‘llari tarmog‘i bo‘lgan. VIII–IX asrlarda bu yerda savdogarlar ipak, ziravorlar va oltin bilan savdo qilishgan. Ular yo‘lda bo‘lganlarida tovarlarini saqlash uchun joy kerak bo‘lardi.
Odamlar ziravorlar, matolar yoki qimmatbaho buyumlarni omborxonalarga topshirardilar. Ularga savdogarning to‘lovga qodir ekanligini tasdiqlovchi qog‘oz — tilxat berilardi.
Bu o‘ziga xos omonatlar edi: tovar qimmatli qog‘ozlarga aylantirilib, ular bilan Buyuk Ipak yo‘lining asosiy manzillarida ayirboshlash va hisob-kitob qilish mumkin bo‘lgan.
Italiya, Toskana, Prato — Pratodagi San-Fransisko cherkovida Nikkolo Jerini freskasida tasvirlangan Toskana bankirlari, 1395-yil
O‘rta asr Yevropasi: Medichi banklari va ilk pul o‘tkazmalari
XIV–XVI asrlarda Rim qulashi natijasida bank tizimi yo‘q bo‘lib ketdi, lekin Yevropada savdo-sotiqning rivojlanishi bilan u qayta tiklandi.
Florensiyadagi Medichi oilasi ikki tomonlama buxgalteriya hisobini o‘ylab topdi, bu usuldan banklar haligacha foydalanishyapti. Ular pulni saqlar, qarz berar, turli shaharlardagi filiallar o‘rtasida cheklar yozib berardi — bu zamonaviy pul o‘tkazmalari tizimining ilk ko‘rinishi edi.
Barselonadagi Taula de Canvi shahar jamg‘arma kassalariga o‘xshash shahar banklari ham paydo bo‘ldi.
Venetsiya va Genuyadagi jirobanklar pulni saqlash uchun qabul qilar va bir hisobraqamdan boshqasiga o‘tkazar edi. Italyancha «giro» so‘zi «aylanma» degan ma’noni anglatadi.
Amsterdamdagi eski ratusha, 1657-yil, Piter Saenredam.
Zamonaviy omonatlarning paydo bo‘lishi
XVI–XIX asrlarda Angliyada zargarlar mijozlardan pulini saqlash uchun qabul qilib, buning evaziga tilxat bera boshladilar. Lekin vaqt o‘tishi bilan, mijozlar o‘z omonatlarini uzoq vaqt olib ketmayotganini ko‘rdilar. Bu esa pulning bir qismini qarzga berish imkonini yaratdi — shunday qilib, banklar hozirgi kungacha qo‘llayotgan qisman zaxira tamoyili vujudga keldi.
1609-yilda Niderlandiyada Bank of Amsterdam ochildi. U omonatlarni qabul qilar va savdo uchun hisob-kitob birligi sifatida bank florinini muomalaga kiritdi. Omonatlar turli xil valyutalarda qabul qilinsa-da, hisob-kitoblar florinlarda yuritilardi. Bu holat AQSH dollari shunday birlikka aylangan yaqin o‘tmishni eslatadi, to‘g‘rimi?
XIX asrda aksiyadorlik banklari paydo bo‘ldi, ularning asosiy sarmoyasi aksiyadorlarning omonatlari edi. Bu pul sanoat va savdoni rivojlantirishga ishlatilardi. Aksiyadorlar tikkan puli hisobiga ochilgan korxonadan daromad olishardi.
XX asr: omonatchilar himoyasi
Banklar soni ko‘paygan bo‘lsa-da, inqiroz va urushlar tufayli omonatchilar pulini banklarda saqlashi xavfli bo‘lib qoldi. Odamlarni himoya qilish uchun davlat kafolatlari paydo bo‘ldi.
AQShda 1933-yilda Depozitlarni sug‘urtalash federal korporatsiyasi (FDIC) ochildi. Bank yopilsa, jamg‘arma mijozlarga pulini qaytarib berardi.
Keyinchalik Buyuk Britaniya, Kanada, Germaniya, Yaponiya va boshqa mamlakatlarda shunga o‘xshash tizimlar paydo bo‘ldi. Bank xizmatlaridan foydalanish ancha ishonchliroq bo‘lib qoldi.
200 mln so‘mgacha omonat himoyasi
Hoziroq onlayn AVO omonatini oching
XXI asr: fintex rivoji
Qadimda odamlar o‘z boyliklarini saqlash uchun ularni ibodatxonalarga ishonib topshirar, sahrolar osha karvonlarda olib o‘tar yoki lombardlarning qalin eshiklari ortiga yashirar edilar. Keyinchalik Medichi banklari ikki yoqlama buxgalteriya hisobini yaratdi, gollandlar esa bank florinini o‘rnatdi. Bularning barchasi bugungi kunda biz biladigan omonatlarga asos bo‘ldi.
Endi omonat ochish uchun dengizlarni kesib o‘tish yoki shahar jamg‘arma kassasida navbatda turish shart emas. Smartfon va bir necha daqiqa yetadi. O‘zbekistonda, masalan, ilovaning o‘zida AVO omonatini ochish mumkin. U yillik 25% gacha daromad keltiradi, istagan paytda pul qo‘shish va yechib olish imkonini beradi hamda 200 mln so‘mgacha bo‘lgan summalar davlat kafolati ostida bo‘ladi. Ming yillar avvalgidek boylikni saqlab, ko‘paytiradi, lekin hozir u har qachongidan ham tezroq, qulayroq va ishonchliroq ishlayapti.
*Maqolada keltirilgan ma’lumotlar saytga joylashtirilgan vaqt uchungina amal qiladi: fikrlar muallifning shaxsiy qarashlarini aks ettiradi va AVO bank'ning rasmiy nuqtayi nazariga mos kelmasligi mumkin. Bank havola qilingan tashqi manbalar uchun mas’uliyatni zimmasiga olmaydi, ko‘rsatilgan narxlar esa taxminiy xarakterga ega. Qaror qabul qilishdan oldin eng so‘nggi ma’lumotlar bilan tanishib chiqishni tavsiya qilamiz.
