«Assalomu alaykum, sizni … kompaniyasidan bezovta qilyapmiz»

Qo‘ng‘iroq. Qaysi mahalliy uyali aloqa operatoriga tegishli ekanini eslolmaydigan, menga notanish raqam.

— Assalomu alaykum. Sizni «Ishonchli kompaniya»dan bezovta qilyapmiz. Bu Yerofeeva Viktoriyami? — telefonda yosh qizning yoqimli, jo‘shqin ovozi eshitiladi. Orqa fonda esa ofisning odatiy shovqinlari: suhbatlar, qo‘ng‘iroqlar, signallar.
— Ha, men. Eshitaman.
— Oxirgi marta akkauntingizga Buxoroda turib kirmaganmisiz?
— Yo‘q.
— Tushunаrli. Sizga xabar bermoqchimizki, akkauntingizga Buxoroda ro‘yxatga olingan IP-manzildan kirishga urinish bo‘lgan. Hozir mablag‘laringizni yo‘qolish xavfining oldini olish uchun akkauntingizdan chiqib, qaytadan ro‘yxatdan o‘tishingiz kerak bo‘ladi.
— Mayli, — biroz parishonlik bilan javob beraman. Qiz ancha tez va oddiy tarzda gapiradi. Avvaliga Buxoroda bo‘lgan-bo‘lmaganligimni eslashga urinaman, keyin kartalarda qancha pul borligini eslay boshlayman, so‘ng ularni yechib olishgan bo‘lsa, nima qilish kerakligi haqida shoshilinch o‘ylay boshlayman...
— Xullas, hozir raqamingizga kodli SMS keladi. Shundan so‘ng, biz sizni avtomatlashtirilgan tizimga ulaymiz va siz kodni aytishingiz kerak bo‘ladi.
— Aaa...

Bu yerda men biroz dovdirab qolaman: «Ovozimni yozib oladigan robotmi?» Ongimning tubidan nimadir uyg‘ona boshladi.

— To‘xtang! Men telefondagi SMS orqali kelgan ma’lumotlarni aytishim mumkinmi?
— Ha-ha, to‘g‘ri aytdingiz. Siz kodni xodimlarga ayta olmaysiz. Aynan shuning uchun biz sizni robotga ulaymiz — siz kodni unga aytasiz. Bu orqali shaxsiy ma’lumotlaringiz himoyalanadi.
— Mayli.

Baribir menga bu biroz kulgili va fantastik tuyuladi. Lekin shu paytda soxta manzildan — «Ishonchli kompaniya»dan kodli SMS keladi.

— Sizga SMS keldimi? — deb so‘raydi qiz.
— Ha.
— Yaxshi, hozir biz sizni robotlashtirilgan tizimga ulaymiz. Siz robotga kodni aytasiz. Tayyormisiz?
— Ha.
— Ulayapman.

Men esa telefonni o‘chiraman.

Firibgarlar qo‘ng‘iroq qilganida men nimalarni his qilardim?

Eng kulgili tomoni shundaki, men go‘shakni pullarimdan ajralishimni tushunganim uchun emas, balki tabiatimning xavotirli va ishonchsiz bo‘lgani sababli impulsiv tarzda qo‘ydim. Go‘shakni qo‘yganimdan so‘ng bir necha daqiqa o‘tgach, bank xodimlari SMSdan kod so‘ramaydi va ayniqsa noma’lum raqamlardan qo‘ng‘iroq qilmaydi, deb hamma joyda aytishlarini esladim. Ayniqsa, tushunarsiz uyali telefonlardan qo‘ng‘iroq qilmaydi, deb aytilganini esladim.

Men rasmiy saytga kirib, firibgarlik haqidagi eslatmani o‘qidim va rasmiy raqam orqali qo‘ng‘iroq markaziga bog‘landim. Xodim bu firibgarlikka urinish bo‘lganini, kuniga menikiga o‘xshash juda ko‘p xabarlar kelishini, firibgarlar «Ishonchli kompaniya»ning rasmiy raqamidan SMS yuborishini va men SMS ma’lumotlarini aytmaganim to‘g‘ri bo‘lganini tasdiqladi. U pullarim xavfsiz ekanini aytib, meni tinchlantirdi. Lekin ehtiyot chorasini ko‘rib, u bilan suhbatdan so‘ng barcha to‘lov va bank ilovalarini tekshirib chiqdim hamda akkauntimga qaytadan kirdim.

Shuni ta’kidlash kerakki, men aslida ishonuvchan odam emasman va eng ko‘pi bilan esdalik do‘konida abjir sotuvchidan keraksiz mayda-chuyda sotib olishim mumkin. Men hech qachon infolo‘ttibozlik sxemalariga, moliyaviy piramidalarga, oson pul topish va’dalariga ishonmaganman, doim baxt xatlarini, to‘satdan millionlab yutuq yutganim yoki afrikalik bobomdan meros qolganini aytuvchi xabarlarni ham e’tiborsiz qoldirganman. Bundan tashqari, men fishing nima ekanligini va uni qanday aniqlashni yaxshi bilaman. Jurnalistikadagi tajribam tufayli raqamli xavfsizlik asoslarini bilaman. Kartamning PIN-kodi 1111 emas, sanalar bilan bog‘liq bo‘lmagan murakkab parollar o‘ylab topaman va ikki bosqichli autentifikatsiyadan foydalanaman.

Shunday bo‘lsa-da, men bilan firibgarlar gaplashayotgan paytda o‘zimni ojiz va ishonuvchandek tutdim. Mening hikoyam nafaqat texnologiyani yaxshi tushunmaydigan ishonuvchan keksalar, balki boshqalar ham firibgarlarning hiylalariga uchrab qolgan ko‘plab misollarga juda o‘xshaydi.

Keling, ushbu vaziyatni tahlil qilib, nima uchun o‘sha qo‘ng‘iroq paytida o‘zimni yo‘qotib qo‘yganimni va nima uchun har qanday odam bunga moyil ekanini muhokama qilaylik. Va nima uchun har qanday odam bunga moyil?

1-sabab. Ichki ovoz 

Odamlar firibgarlik sxemasiga qanday aldanib qolganliklarini tushunmaydigan holatlar juda ko‘p uchraydi. Buning barchasi aslida fikrlash tarzimizning tuzilishiga borib taqaladi. Juda sodda qilib aytganda, stress paytida miyamiz oqilona emas, balki hissiy qarorlar qabul qiladi. Millionlab yillar oldin stress manbai dahshatli yirtqichdan qochish bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda stress — bu menga to‘satdan barcha pullarimni yo‘qotishim mumkinligi haqida xabar berilishidir.

Hikoyamning boshiga qaytadigan bo‘lsak, mening dastlabki fikrlarim «Ishonchli kompaniya»ning xodimi nima uchun menga uyali telefondan qo‘ng‘iroq qilayotgani yoki shunga o‘xshash sxemalar haqida ko‘p bor eshitganim haqida emas edi. Aksincha, men o‘z pullarimni qanday saqlab qolish haqida o‘ylay boshladim.

Firibgarlar shoshilinchlikka urg‘u berishadi: agar ayni damda biror narsa qilinmasa, qandaydir dahshatli voqea yuz berishi muqarrar, deb ta’kidlashadi.

🍋 Limonlaringizni xavfsiz saqlang

AVO platinum kartasini buyurtma qiling va Mastercard'ning 3D himoyasidan foydalaning

Buyurtma qilish

2-sabab. Yangilik

Miyamiz doimiy ravishda o‘rganadi, tajribamiz asosida yangi neyron aloqalarni shakllantiradi. Firibgarlar haqida yuzlab hikoyalarni o‘qish mumkin, lekin o‘zingiz shunday vaziyatga tushib qolsangiz, barcha nazariy bilimlar bekor bo‘ladi. Men bunga birinchi marta duch kelgandim, shuning uchun esankirab qolganimga ajablanmasa ham bo‘ladi. Miyam hali bunday tajribani boshdan kechirmagan va munosib xatti-harakat usulini ishlab chiqmagan edi.

Shundan so‘ng shunga o‘xshash qo‘ng‘iroqlar yana 1–2 marta takrorlandi, ammo bu safar boshqa kompaniyalar nomidan. Biroq, ikkinchi va uchinchi marta o‘zimni butunlay boshqacha his qildim va o‘zgacha yo‘l tutdim. Masalan, bank xodimi nomidan qo‘ng‘iroq qilib, mening nomimga kredit ochilgani va bunga nisbatan choralar ko‘rish kerakligi haqida aytishganida, men endi ilk bor paydo bo‘lgan qo‘rquvni his qilmadim. «Xodim» bilan suhbatni davom ettirar ekanman, bank veb-saytiga kirdim, ularning raqamini topdim va kiruvchi qo‘ng‘iroq raqami bilan solishtirib ko‘rdim. Men qizga bankning rasmiy raqamidan qayta qo‘ng‘iroq qilishni taklif qildim va go‘shakni qo‘ydim. Raqam yana 1–2 marta jiringladi-yu, keyin butunlay to‘xtadi.

3-sabab. Manipulyatsiya 

Bu haqda moliyaviy savodxonlik bo‘yicha ko‘plab ijtimoiy tarmoq sahifalari yozadi: firibgarlar tez va o‘ylamay harakat qilishga undash uchun eng kuchli insoniy his-tuyg‘ulardan foydalanadilar. Masalan, biz ochko‘zlik va dangasalikka berilib, yutuq, meros yoki katta chegirmalardan oson pul topish umidida aldanamiz. Boshqa hollarda, noma’lum shaxslarga SMS xabardagi ma’lumotlarni aytganimizda, moliyamiz uchun qo‘rquv yoki baxtsiz hodisaga uchragan qarindoshimizga pul o‘tkazayotganimizda, yaqinlarimiz uchun xavotir bizni harakatga undaydi.

Vaqti-vaqti bilan onamning uy telefoniga «qizi» qo‘ng‘iroq qilib, yig‘lab-siqtab, avtohalokat tufayli pul o‘tkazib berishni iltimos qiladi. Onam texnologiyadan unchalik xabardor bo‘lmasa-da, juda ishonqiramaydi. Ba’zan u aldov yo‘q joyda ham uni ko‘radi. Men esa bu holatda uning ehtiyotkorligidan xursandman. Onam aytishicha, birinchidan, u trubkadagi ovoz meniki emasligini darhol payqaydi, ikkinchidan, uning bank kartasi yo‘q va u mening bunday yordam so‘ramasligimni biladi.

Bunday qo‘ng‘iroqlar bo‘lganda, onam yo qo‘ng‘iroq qiluvchilarga qizi yo‘qligini aytadi 😁, yo ismini aytishni so‘raydi. Keyin ehtiyot chorasi sifatida menga qo‘ng‘iroq qiladi yoki xabar yozib, hammasi joyidami-yo‘qmi, surishtiradi. Onam shunday deydi: «Albatta, har safar bular firibgar ekanini bilaman, bu juda ahmoqona usul. Lekin baribir, juda yoqimsiz taassurot qoldiradi».

Biroq, agar aldamchi qiyin vaziyatda, stress holatida yoki muayyan sharoitda bo‘lgan odam bilan to‘qnash kelsa, firibgarning urinishi muvaffaqiyatli chiqishi mumkin.

4-sabab. Ishonish

Ajoyib tomoni shundaki, men bu satrlarni yozayotgan paytimda tanishimdan telegramda navbatdagi xabar keldi. Unda u mendan tanlovda dugonasini qo‘llab-quvvatlashimni so‘ragan edi.

Bu so‘nggi paytlarda tez-tez uchrayotgan firibgarlik turi. Siz havolaga kirib, o‘z akkauntingiz orqali tizimga kirasiz va ular uni buzib kirishadi. Keyin sizning akkauntingizdan kontaktlaringizga shunga o‘xshash xabarlar yuboriladi yoki pul o‘tkazib berishingizni so‘rashadi.

Bunday sxema asosan shuning uchun ishlaydiki, odamlar tanishlaridan xabar oladi va iltimos o‘zi juda g‘alati tuyulmaydi.

So‘nggi oy davomida shunday xabarlardan beshtasini oldim. Menga birinchi marta shunday xabar kelganda, qiziqib havolani bosdim. Saytning tashqi ko‘rinishi va ro‘yxatdan o‘tish talabi meni shubhaga soldi. Hech narsa kiritmadim va bu shubhali narsa ekanligini tushunib, darhol sahifani yopdim. Aslida, havolani ochmasligim kerak edi, chunki bunday mavzu va muloqot uslubi bu tanishimga umuman xos emas edi. Bundan tashqari, «egri-bugri» tuzilishga ega shubhali havola meni ogohlantirishga yetarli bo‘lishi kerak edi:

Firibgarlar buni xabardagi giperhavola va matn ichiga joylashtirilgan matnni niqoblash orqali amalga oshiradilar.

Mutaxassislar ogohlantirishadi: agar sizdan tanlovda ovoz berish va havola orqali o‘tish yoki ijtimoiy tarmoqlar orqali ro‘yxatdan o‘tishni talab qiladigan saytga kirishni so‘rashsa, ehtiyot bo‘ling. Agar xabar to‘g‘ri bo‘lishi mumkin deb o‘ylasangiz, o‘sha odamga boshqa messenjerda yozish, qo‘ng‘iroq qilish yoki video xabar yuborishni so‘rash maqsadga muvofiq bo‘ladi.